Ngeke kugwemeke ukungqubuzana kwe-IEC nenkantolo yomthethosisekelo
INingizimu Afrika yakhelwe esisekelweni somthethosisekelo nokuyenza yehluke kumazwe amaningi e-Afrika nasemhlabeni. Yiwo lomthethosisekelo otuswa ngabaningi (kakhulukazi abakuleli) njengohamba phambili emhlabeni. Ngaphansi kwedemokhrasi yakuleli kwake kwakhona isikhathi lapho izinhlaka ezimbili ezimqoka zabe zibukwa njengodondolo lwesimiso sedemokhrasi yakuleli. Zombili zabe zituswa ngokukwazi ukwenza umsebezi ngesinwe nokulandela umtthetho, lezi zinhlaka yi-Independent Electoral Commission (IEC) neNkantolo yoMthethosisekelo.
Ubuholi bokuqala balezi zinhlaka kwabe kwakhiwe ngabantu ababehlonishwa mhlawumbe nokwenza nazo zahlonishwa. Ngasohlangothini lwe-IEC kwakukhona uNks uBrigalia Bam kuthi eNkantolo yoMthethosisekelo kukhona uMehluleli u-Arthur Chaskalson. Laba bobabili bayibamba ishisa baletha isigqi kulezi zinhlaka. Namuhla ngenxa yezimo zepolitiki ezweni zombili lezi zinhlaka zingahle zingqubuzane. Lokhu kulandela isiphakamiso esenziwe ngabe -IEC sokuthi ukhetho lohulumeni bendawo aluhlehle. Nabo lokhu bekuthathe kuzingcomo zaloyo owayengumehluleli, uMehluleli uMoseneke. Nokho kuwumbono wami ukuthi kulokhu abe -IEC benza iphutha lokuqasha uMoseneke entweni bona ababengayenza kangcono.
Ngaphandle kwesingisi somthetho, umbiko kaMoseneke awusho into ebesingayazi. Ingani sonke besazi ukuthi iziwe ligutshuzelwe wukhuvethe futhi sazi ngokwazisa ngososayensi ukuthi kaluyi ndawo. Lokhu kwakungadingi ikomiti kepha abe-IEC bahlangane namaqembu epolitiki babonisane kuthi uma behlulana bese besondeza inkantolo ngoba vele abebeyobe bebonisana ngakho kuthinta umthethosisekelo. Lokhu kokuxoxa namaqembu yinto abe-IEC abayenza njalo uma kukhona okuthinta ukhetho.
Elinye iphutha engibona lenziwe ngabe -IEC wukweqa iPhalamende nokuyilo elishaya imithetho. Namanje asikacaci isizathu esenze lenhlangano yenze lokhu nokuyinto engenasidingo.
Imiphumela yokungenzi
Ngenxa yakho konke lokhu okungenhla abe-IEC bazithola besendaweni abangayejwayele, leyo yokuba phambi kwenkantolo yomthethosisekelo nokuthi kungokokuqala ngqa emlandweni walenhlangano nezwe lapho ukuba khona nokungabi bikho kokhetho kuncike esinqumweni senkantolo.
Kulokhu nayo inkantolo ibhekene nesimo engakaze ibhekane naso ngoba uma ilahla abe-IEC ngecala kuyosho ububhudubhudu obungakaze kubekhona njengoba kuyolindeleka ukuthi ilungiselele ukhetho ezinyangeni ezimbili njengoba kumele libengoMfumfu. Uma isinqumo sisho njalo kuyosho ukuthi inkantolo, abehluleli bachitha izincomo zomunye wabo uMoseneke. Kanti uma bevuna abe-IEC iyoba miningi imibuzo ngobulungiswa kwaleso sinqumo ngoba kuyobe inkantolo ishaya umthetho kunokwelusa umthetho. Phela kuleli umthetho ushaywa ePhalamende hayi enkantolo noma yiyiphi.
Okunye okungaba yinkinga ngesinqumo sokuvuna abe-IEC yikuthi uma luhlehliswa ngenxa yokhuvethe kuyomele kusetshenzwe umthethosisekelo nokuthi uma luhlehlela esikhathi okuyothi sesisondele bese liphakama igagasi lokhuvethe kuyomele luhlehle yini.
Nakanjani inkantolo kuyomele ibuze umbuzo omqoka kwabe -IEC , ukuthi ngabe lenhlangano yehlulwe wukwenza nje umsebenzi owodwa vo ewenza njalo eminyakeni emihlanu, ukulungiselela ukhetho. Nabantu nje abaqaphelayo bayobuza ukuthi kambe yini le eyisimanga ngoba izolo lokhu iZambia ibiye okhethweni ezweni elise-Afrika, elingumakhelwane nalo eligubuzelwe wukhuvethe njengeNingizimu Afrika. Lokhu kwenza kube sobala ukuthi nakanjani izongqubuzana.
