Kuyini ukuxoshwa okungenabulungiswa

Yazi kabanzi ngamalungelo akho njengomsebenzi, funda ingosi kaMnu uBheki Khumalo etholakala njalo ngoLwesihlanu kwelaboHlanga.

AKE sithi jwaphu ngodaba lokuxoshwa emsebenzini oluhlupha iningi labasebenzi boHlanga. Wonke umuntu ongumqhashwa unelungelo lokungaxoshwa ngendlela engenabulungiswa. Umthetho ulawula indlela nemibandela okumele kuhlonishwe uma kuxoshwa umqhashwa. Ngaphambi kokubheka le nqubo nemibandela yokuxosha; ake sibheke ukuthi kusho ukuthini ukuxosha nokuxoshwa emsebenzini.

Kusho ukuthini ukuxoshwa? Ngokujwayelekile ukuxosha kusho ukuyekisa umqhashwa emsebenzini ngendlela ephula, isule isivumelwano sokuqhashwa esiphakathi komqhashi nomqhashwa. Umthetho uthi ukuxosha nokuxoshwa kuyilezi zenzo ezilandelayo ngokweSigaba 186 soMthetho Wezobudlelwano Kwezokuqashwa (Sect 186 LRA):

• Uma umqashi exosha umqhashwa emnikeza isaziso (inothisi) noma engamnikezi saziso;
• Uma umqashwa obethembile ukuthi umqhashi uzovuselela isivumelwano (inkontileka) sokuqashwa sesikhashana phansi kwemibandela efanayo noma ethi mayifanane neyesedlule, kodwa umqashi yena esivuselela ngemibandela engaphansi kweyesivumelwano esedlule noma engasivuseleli sanhlobo isivumelwano sokuqashwa.
• Uma umqashi enqaba ukwamukela umqashwa obeyoteta ukuba aqale ukusebenza emva kokuyoteta.
• Uma umqashi obexoshe abasebenzi abaningi ngesizathu esisodwa bese ebuyisela abathile kodwa anqabe ukubuyisela abanye emsebenzini.
• Uma umqashwa esula ashiye ukusebenza, ngokunika isaziso noma ngaphandle kwesaziso ngenxa yokuthi umqashi wenze kwangabekezeleleka kumqashwa ukuqhubeka nokusebenza.
• Uma umqashwa esula ashiye ukusebenza ngenxa yokuthi umqashi omusha othathe umsebenzi oqhubekayo noma obusudliwa, eseqhasha umqhashwa ngemibandela engaphansi kwalena abeqhashwe ngayo umqhashwa.

Konke ukuxosha nokuxoshwa emsebenzini akunabulungiswa, akuvumelekile emthethweni, uma umqashi ehluleka ukwethula ubufakazi bokuthi isizathu sokuxosha sinobulungiswa ngenxa:

• Yokungaziphathi kahle komqashwa noma ukwehluleka kwakhe ukusebenza okanye;
• Ngenxa yezizathu zokudilizwa.
• Nokuthi futhi ulandele inqubo enobulungiswa ngenkathi exosha umqashwa.

Kunohlobo lokuxoshwa oluvele lungenabo ubulungiswa (automatically unfair dismissal) uma izizathu zokuxoshwa kuyilezi ezilandelayo:

• Umqashi ehlukumeza noma ephula amalungelo agunyazwe ngumthethosisekelo omqashwa noma womuntu othungatha umsebenzi;
• Ukuthi umqashwa uzimbandakanye noma wesekele noma uhlongoze ukungena esitelekeni esivikelekile ngaphansi komthetho;
• Ukuthi umqashwa wenqabile noma utshengise izimpawu zokwenqaba ukwenza umsebenzi ovame ukwenziwa ngumqashwa osesitelekeni esivikelekile, ngaphandle kokuthi umsebenzi lowo udingeke ukuze kugwemeke ingozi, noma ukuze kuphephise impilo.
• Ukuthi umqashi uphoqa umqashwa ukuba emukele izimfuno zomqashi ezingxoxweni zamaholo noma zemibandela yokuqashwa.
• Ukuthi umqashwa uthathele umqashi isinyathelo somthetho noma utshengise isifiso sokuthathela umqhashi isinyathelo somthetho ngaphansi koMthetho Wezobudlelwano Kwezokuqashwa (Labour Relations Act);
• Kuyizizathu zokuteta noma ukuhlongoza ukuteta noma ngabe yisiphi esimayelana nokuteta;
• Ukuthi umqashi ubandlulula umqashwa ngasese noma bukhoma ngokungenabulungiswa nganoma yisiphi isizathu esinempoqo noma ngalezi zathu ezilandelayo: ubuzwe, ubulili, imvelaphi; ukuziphatha kobulili, umbala wesikhumba, umnyaka wobudala, ukukhubazeka, izinkolelo, umbono wezombusazwe, usiko, ulimi, ukugana noma ukuganwa, noma izibopho zomndeni;
• Ukuthi isizathu simayelana nokudluliselwa komsebenzi kumqhashi omusha;
• Ukuthi umqashi uphuca ilungelo lomqashwa lokukhuluma eligunyazwe ngumthetho ovikela leli lungelo ongunombolo 2 wezi-2000.

Kodwa-ke ukuxoshwa ngezizathu zobandlululo kungaba nobulungiswa yize zikhona ezibhalwe ngenhla, uma izizathu ziphathelene nezidingo ezinzulu zomsebenzi othile noma isizathu kungesokuthi umqashwa usefinyelele eminyakeni yomhlalaphansi. Isibonelo yikuthi enkampanini yonogada kudilizwe abesilisa bese kuqashwa abesifazane kuphela ngoba umsebenzi udinga ukuba bakhuthuze umphakathi wabesifazane. Kuyababandlulula abesilisa lokho kodwa akwephuli ilungelo labo lezobulungiswa ngoba ngumsebenzi onalesi sidingo.

Umthwalo wokuveza ukuthi uxoshiwe umqashwa

UMthetho Wezobudlelwano Kwezokuqashwa iSigaba 192 uthi ngumqashwa onomthwalo wokuveza ubufakazi bokuthi uxoshiwe, hhayi umqhashi. Ngumqashwa okumele alethe ubufakazi bezehlakalo noma okubhalwe phansi okushoyo ukuthi uxoshiwe emsebenzini. Kuyinselelo enkulu lena kodwa enganakekile futhi ebahlulayo abaningi abasebenzi uma bebhekene nayo. Kuvamile ukuthi uma sekuthethwa icala umqashi aphike ukuthi umxoshile umqashwa, ethi wazihambela yena ngoba ecasulwe ngokuthile. Lokhu-ke kubuyisela inselelo kumqashwa ukuthi makaveze ubufakazi bokuthi waxoshwa ngempela emsebenzini akaziyekelanga yena njengoba kusho umqashi. Sizonikeza izibonelo ezimbalwa zalokhu ngoba kuyabahlupha abaningi ababhekana nakho. Isibonelo; umqhashwa walova iviki ngoba eyofuna omunye umsebenzi okhokhela kangcono kunalona ayewusebenza. Wabuya phakathi neviki wazocela incwadi yokuthi wenza msebenzi muni okuyisitifiketi sesevisi. Washo ukuthi sifunwa yilaba ayofuna kubo umsebenzi abethembise ukumqhasha. Washo nokuthi useyayeka ngoba esezongena emsebenzini ongcono. Umqashi wenqaba ukumnika le ncwadi. Umqashwa waduba waphuma wahamba. Emva kwezinsukwana wabuyela emsebenzini wathi useyaqhubeka nokusebenza. Umqashi wangavuma ukuba aqhubeke ngesizathu sokuthi washo ngqo ukuthi uyayeka emsebenzini. Sekuthethwa icala wehluleka umqashwa ukuveza ukuthi waxoshwa.

See Also

Umthetho wokhuvethe usugxilile emthethweni wezobudlelwano bezokuqashwa

Kanti kunjalo nje kunomthwlo wokuveza ukuthi ukuxoshwa bekunobulungiswa esizobonisana ngakho embhalweni embhalweni olandelayo.

Siyazi sonke ukuthi inhlwa ayibanjwa isvele ngekhanda, nathi sithi asinivezele amakhanda alezi zinhlwa ezilandelayo ukuze sikwazi ukuzibamba ngayinye uma imizimba isingaphandle yonke. Nanka la makhanda esithi asinivezele wona. Wena lindela ukuthi uzoshaya esentwala uma sezibanjiwe.

1. Umthetho Oyisisekelo Wemibandela Yokuqhashwa.
2. Imiholo Esemthethweni
3. Ezimbonini Ezahlukene.
4. Ubudlelwano basemsebenzini phakathi komqhashi nomqhashwa.
5. Izinxabano phakathi komqhashi nabasebenzi kanye nokuxazululwa kwazo.
6. Amacala avamileyo ebudlelwaneni bomqhashi nabasebenzi nezinqumo zezinkantolo ngalawomacala.
7. Ukuxoxisana ngokuhlanganyela kwezokuqhashwa (phakathi kwezinyunyana nezinhlangano zabaqhashi).
8. Ezokuphepha Emsebenzini.