Usendo lwakwaNgcobo lwaba yizibongobongo



USolwazi uMaphalala ungungoti womlando kaZulu nama-Afrika nombhali wamabhuku.
Indlalifa kaSihayo kaMapholoba nguDubuyana. Wakha umuzi wakhe eduze kwasoThongathi okulapho ithuna lakhe likhona. Kwathi ngemuva kwempi yamaNgisi namaBhunu kwaKhangela ngoNhlaba we-1842 eyagcina ixoshe amaBhunu kwangena iKoloni yamaNgisi, indawo yesizwe sakwaNgcobo ngaphansi kukaDubuyana yase ivele ikhona. Yingakho kushiwo nxa kukhulekwa kwaNgcobo ukuthi: “Ngcobo waseMvoti!” kuqondiswe ebunikazini bendawo yesizwe sikaDubuyana kaSihayo. Ngemuva kweKhomishane kaMartin West yangowe-1846, eyaklama imingcele yezizwe zaMakhosi kuKoloni yamaNgisi aseNatali, uMbuso wamaNgisi wazinikela ekuqoqeni imali yentela yezindlu nezinja. Lokhu kwakubandakanya ukuphoqa aMakhosi ukuba akhiphe abantu bayogqoma imigwaqo, bafake nojantshi bezitimela bacekele phansi nezihlahla lapho okwakuzokwakhiwa khona amadolobha bengaholi lutho. Lolo hlelo lweSibhalo lwaluyimpoqo yokwenza amaZulu izigqila.
Indlalifa kaDubuyana nguDeliweyo. Amanye amadodana akhe ngoMali, uPeni [owaxabana noDeliweyo], uXhegwana [owaba libambabukhosi ngenkathi uMqedi kaDeliweyo eboshelwe udaba lwempi yeNtela yeMali yaMakhanda ngonyaka we-1906], uDlingithwa, uSwana, uGobosi owayengumnawa kaSwana nowaxabana nemantshi uJJ Field ngaphambi kokubheduka kweMpi yeNtela yeMali yaMakhanda ngowe-1906. Wagcina egwetshwe izinyanga eziyisishiyagalolunye ejele ngezinxushunxushu ezaziphathelene nempi yeNtela yeMali yaMakhanda. Uthunjana kaDubuyana kwakunguFakazi. Kuthe uDubuyana eseshonile kwaNyuswa walandelwa yindlalifa yakhe uDeliweyo owazala uMqedi inkosana yakhe, uZalukufa, owayengumnawa kaMqedi, uSingqasha, uLuzindlela, uSikhulu, uBoza, uVikinduku, nabanye abaningi.
Ngenkathi kubheduka impi yeNtela yeMali yaMakhanda ngonyaka we-1906, uMqedi owayeyindlalifa kaDeliweyo neNdlunkulu yonke kwaNyuswa wayeneminyaka engamashumi amabili nambili ubudala engakabekwa esikhundleni kodwa esabanjelwe nguyise wakhe uGobosi kaDubuyana owayeyiNkosi yakwaNyuswa kwaMaphumulo, eNanda naseNdwedwe. Nguye owayezalwa yinkosikazi kaDubuyana eyayingumlobokazi wendlunkulu. Kodwa kwathi ngokuxabana kwakhe nemantshi yaseNdwedwe uJJ Field isikhundla sokubamba ebukhosini sanikezwa uXhegwana owayelikhohlo ngemuva kokugwetshwa kukaMqedi iminyaka emine ejele ngeqhaza lakhe empini yeNtela yeMali yaMakhanda kwaMaphumulo.
Kwathi uma kubheduka impi kwaMaphumulo uMqedi waphikelela khona ukuyozibandakanya nabashokobezi eMthandeni emzini kaMeseni Qwabe. Wafika lapho abashokobezi sebephikelele eNsuze umfudlana ongenela eMvoti okulapho yayinyathela khona amasimba abantwana. Akakwazanga ukuzibandakanya nabashokobezi ngoba kwakudingeke anqamule endaweni yemishini yamakholwa okwase kuvive kuyo amabutho amaNgisi ayelwa nabashokobezi. Ngakho-ke akazange alwe empini yaseNsuze kodwa waboshwa wagwetshwa iminyaka emine ebhadla ejele okuyinto eyasikhathaza kakhulu isizwe sakwaNyuswa. Isizwe sathi isigwebo esasinikezwe uMqedi sasisinda kakhulu. Wayesabhadle khona ejele mhla zingama-23 kuZibandlela we-1906.
Naye uGobosi owayelibambabukhosi wagwetshwa izinyanga eziyisishiyagalolunye ejele mayelana nayo impi yeNtela yeMali yaMakhanda kwaMaphumulo. Izikhulu zakwaNyuswa ngokubona kwazo uGobosi wayengenalo ikhono lokubamba isikhundla sobukhosi ngoba noma eya eMgungundlovu izinduna wayezishiya ngemuva azihambele nentsha kanti phambili kwakuzodingeka akhulume izindaba zesizwe izinduna ezazizazi kangcono. NoXhegwana naye wayengemukeleki ngoba engowasekhohlo. Wakhethwa ukubamba isikhundla ngegunya lemantshi uJJ Field owathi uma isizwe sakwaNyuswa singasheshi ukukhetha owayezobamba isikhundla sobukhosi ngemuva kokuboshwa kukaGobosi, uHulumeni wamaNgisi aseNatali wayezozikhethela yena umuntu amthandayo ukuba abambe isikhundla.
Inkosi uSwayimana kaZiphuku kaSinqila/Ntuli uliKhohlo esendeni likaMavela kaMashisa. Indlalifa kaMavela nguMkhalelwa ozala uDikwayo yena ozala uSotobe.. USwayimana kaZiphuku waba yiNkosi eyaduma kakhulu kwaze kwaba nendawo eyaqanjwa ngaye, kwaSwayimana engakashabalali kuze kube namuhla bude buduze naseMgungundlovu. Kwenye indlu uMavela wazala uNoqakala yena owazala uJuqu noBhovela owayengasekho emhlabeni ngowe-1906. Yena washiya uSobalabala.
Isizwe seNkosi uSwayimana kaZiphuku Ngcobo sonke sathatha izikhali sahloma ngenkathi kubheduka impi yeNtela yeMali yaMakhanda ngonyaka we-1906. Zonke izinsizwa zaphikelela eNsuze lapho eyabashokobezi namasotsha abelungu namambuka aseNatali yayibambene khona ngezihluthu. Leyo mpi yayiholwa nguMangqaqana Ngcobo wesizwe sakwaSwayimana owayebekwe ukuba yinduna yempi nguMeseni Qwabe ngenxa yekhono lakhe lokufaka umdlandla kubashokobezi. Lokhu kwakubalulekile ngoba isitha okwakubhekenwe naso sasihlome ngezibhamu sidubula sibulale sikude. Le mpi yaqala ngokubulawa kuka-0E Veal kwaMaphumulo mhla lulunye kuNtulikazi we-1906.
Esithenjini kubakhona indlunkulu, ikhohlo neqadi okuyindlu yesithathu okuyiyona ebusayo uma indlunkulu ingazange ibenaye umfana oyindlalifa yayo. UDingila kaNgcobo wazala uNyuswa, uZonca noNgothoma owayeliqadi. Ngakho-ke uMandlakayise kaMqhawe kaDabeka kaDube kaSilwane kaNjila kaNgothoma ungowendlu yeQadi lasekunene kwaNgcobo nabo bonke okhokho bakhe avela esendeni labo. Kule ndlu uDube kaSilwane wagqama kakhulu: IQadi lakwaNgcobo lachuma kakhulu kwaze kwagcina kunesizwe okuthiwa kusemaQadini ngaseNanda. Isizwe sasemaQadini sikhona nanamuhla lokhu sasiholwa yiNkosi uMzonjani owake waba nguNgqongqoshe Wezemisebenzi kuHulumeni weSabelo SakwaZulu. Namuhla sesiholwa iNkosi uMqoqi.
Kubalulekile ukuba sazi ukuthi uMqhawe kaDabeka wabe esaphila ngowe-1905. Kunesikole esikhulu esiqanjwe ngaye esizweni samaQadi. UMandlakayise wazala uMzonjani inkosi ebusayo ngowe-2007. Lesi sizwe sasemaQadini sakhipha izinqalabutho kwezemfundo kwazise uMandlakayise waya e-USA wayofunda khona. Wahlala e-USA iminyaka eyisikhombisa efunda. Wahamba nendodana kaMadikane kaMlomowethole wakhona kwaNgcobo emaQadini owayengumfundisi futhi eyintanga yeNgonyama uCetshwayo kaMpande. Siyazi nokuthi uJohn Langalibalele Dube naye wayofunda e-USA esuka khona esizweni samaQadi. Wenza izinto eziningi zokusiza amaZulu ekubuyeni kwakhe e-USA. Waba yingxenye yezinqalabutho ezasungula inhlangano yokuqala yezomzabalazo lapha kwaZulu, iNatal Native Congress ngoNhlangulana we-1900. Kwathi uma uHulumeni wamaNgisi aseNatali uvala iphephandaba iPhepha loHlanga ngoZibandlela we-1901, ngonyaka olandelayo uLangalibalele Dube wasungula iLanga laseNatali okuliphephandaba elisekhona nanamuhla lokhu. Waphinde waba nguMengameli wokuqala weSouth African Native Congress okwagcina kuyi-African National Congress ngowe-1923. UJohn Langalibalele Dube wasungula nesikole esikhulu oHlange High School esikhiqiza abaholi abaningi abanohlonze eNingizimu-Afrika. Ngempi yeNtela yeMali yaMakhanda abantu beNkosi uMqhawe Ngcobo bona abazange bazithathe izikhali ukubhekana namaNgisi aseNatali.
Kulo isende likaDingila ngaphandle kwendlu yasemaQadini kukhona indlu yasemaNgangeni. Le ndlu ngekaKadupi kaNomazocwana, Candela kaMande kaMgcagca kaNoshezi kaDingila. UNomazocwana nguyena owahamba noMgabhi bayokotha uSihayo eNgonyameni uShaka okwalandelwa yimpi enkulu eyathunyelwa kuSihayo wagcina efele oThukela. Kababaningi kule ndlu yasemaNgangeni ababa ngamaqhawe.
Enye indlu exhumene nabakwaNgcobo ngekaMvakwendlu noTshani kaMgombane kaMashiza kaMvakela kaKhumalo kaManjanja kaNzama/Zama. Kule ndlu kwavela uGcugcwa ngesikhathi seNgonyama uShaka wantshontsha izinkomo zeSilo uShaka. Kwathi esebanjiwe iSilo uShaka sathi makuvalelwe izinkomo esibayeni uGcugcwa aboshelwe esangweni lesibaya. Engakafi wakhuluma amazwi aba yisiphrofetho kwabaningi mayelana nokubulawa kweLembe, wathi: “ubona mina nje nawe kukhona abayokubona.” Kwathi-ke uma eseboshelwe esangweni lezinkomo zadedelwa izinkomo ukuba ziphume esibayeni. Zamgandaya uGcugcwa waze wafa. Lokhu kwakuyisexwayise emaseleni ezinkomo sokuthi abayozama ukweba izinkomo zeNkosi babeyokwenziwa njani. AbakwaQamane bangenye yezindlu zakwaNgcobo. Laba bantu uNkonyeni kaMabasa kaMhlanyeni kaWece kaMbambo kaGoba kaThinela yibo bonke abangokhokho bale ndlu kaQamane esuka kwabakwaNgcobo. Nabo abakwaFaku kaMaphephesi kaBophela kaNgidi bayingxenye yabakwaNgcobo.
- Lo mlando ucashunwe encwadini: Umlando Wamakhosi Esifundazweni saKwaZulu, Umqulu I. Uma ufisa ukutholale ncwadi enothe ngomlando wezizwe ungabhalela uSolwazi Maphalala kule email: maphalalajs@vodamail.co.za; noma ushayele kulezi zinombolo: 082 730 5782 noma ku-083 548 1918.