Kuyaphela ngombuso wamabhasi kwabangosomabhizinisi bamaNdiya eKZN


UKaunda nesinqumo esinqala ngemboni yamabhasi edla izigidigidi KwaZulu-Natal ebiqhoqhobelwe uhlanga olulodwa
EMUVENI kwezinyanga iphephandaba laboHlanga lakhipha ubufakazi obumayelana nobugovu kanye nobubhoklolo bemindeni yamaNdiya ehweba ngamabhasi KwaZulu-Natal. Obekushaqisa ngale ndaba eyinkohlakalo wukuthi lokhu bekuthinta ngisho izikhulu kanjalo nosopolitiki abaphezulu. Kuleli sonto esikulo lowo ophathiswe izindaba ezithinta ezokuthutha KwaZulu-Natal, uMhlonishwa uMxolisi Kaunda wenze okwamukelwe ngabathintekayo njengesiqalo sekhasi elisha kule mboni njengoba emoncule umbele kwabanye bosomabhizinisi bamaNdiya wawubhekisa kwaboHlanga. Phakathi kosomabhizinisi okuthiwa bachinca amafutha ngenxa yezizumbulu abazithola eMnyangweni Wezokuthutha kanye noMasipala kukhona uMnu uJay Singh ophethe inkampani i-Alton Land Bus Services, uMnu Mohamed Parak weTransnat Bus Services, odume ngelikaMsobho, uMnu u-Ishwarlall Mangaroo weKwaZulu-Natal Tranpsort, kanye nomndeni wakwaDaas ohweba endaweni yaseSiphingo ngaphansi kwegama iDaas Group kanye neSouth Coast Bus Services.
Kuthiwa lezi zinkampani zabe zizenzela esambeni semali ebalelwa ezigidigidini ezingu-R1.1 uMnyango Wezokuthutha oxhasa ngayo izinkampani zamabhasi KwaZulu-Natal. Ukukhishelwa ngaphandle kwaboHlanga kule mboni edla izigidi ngenyanga bekuyinto eyaziwayo kepha ikhulunyelwa phansi. Ophenyweni loZul’azayithole kuvelile ukuthi kwabanye abayizikhulu nabaholi ingcanga ibisingakwazi ukukhonkotha nethambo. Ubufakazi obebutholwa yizintatheli zeBAYEDE kuveze uhlelo olujulile lokuxebula umkhoba onguHulumeni nayilapho aboHlanga bebegcina sebephenduka izimbamgodi njengoba bebebuye banikwe imikhehlekhe yamabhasi kuthiwa kabayohweba ngayo nobekubenza bagcine bebuyele kuzo izinkampani zamaNdiya ngoba sebengenamali. Lokhu kuvelile ukuthi kwabe kuyinto ehleliwe.
Ekhuluma ngesidingo sokuguqula lokhu, uMhlonishwa uKaunda uthe : “Ukwabiwa kwemali eyizigidigidi ezingu-R1.1 ngonyaka ekuxhaseni uhlelo lokusebenza kwamabhasi kufanele, kuveze ubunjalomvelo ngokwenani kubantu balesi sifundazwe. Kufanele isimo esikhona siguquke, lapho kuhlomula khona abanikazi bamabhasi abambalwa esifundazweni, kube kukhipha inyumazana iningi labantu, ikakhulukazi aboHlanga, okuyibona abathembela kuwo amabhasi nsuku zaphuma. Lesi simo ngeke sisivumele ukuba siqhubeke. Kufanele siguqukile.” kubeka uKaunda.
UMhlonishwa ukuvumile ukuthi ohlelweni lwangaphambili lapho aboHlanga bebetetiswa ezinkampanini eziyizikhondlakhondla zamaNdiya kube khona ukuxhashazwa kwabo. Lokhu okuhambisanayo nezikhalo ezabe zilethwa ngaboHlanga kuBAYEDE. Omunye walabo ababekhala ezimathonsi nguMnu uGezani Anton Chili owayengomunye babaphathi beThalente lama-Afrika (Pty) Ltd. UChili uthi okwenziwa kuye kwabe kuhlelwe ukuba kuhlelembelwe uMnu uJay Singh ukuba adle umsebenzi.
Kulokhu ngokuxhashazwa kwaboHlanga nohlelo lamaphesenti alishumi uKaunda uthe: “UHulumeni uke waba nohlelo lokuncika komunye (sub-contracting) kuyo yonke imisebenzi yokuthutha umphakathi exhasiwe. Kulolu hlelo kwakuthiwe kumele inkampani yamabhasi ibe namaphesenti ali-10 lomsebenzi ewunika osomabhizinisi ababencishwe amathuba phambilini. Nokho lolo hlelo lwehluleka ukufeza inhloso yalo. Esikhundleni salokho lwabonakala seluholela ekuxhashazweni kwabantu bakithi abangabancikiswa (sub-contractors) okwakwenziwa yilaba abayizikhondlakhondla. Ezinye izinkampani ezinkulu zazibhalisa abashayeli njengabancikiswa ukuze nje zibonakale zilandela imigomo ebekiwe kodwa zingabe zisabanika labo bashayeli imihlomulo efanele. Ngaleyo ndlela imboni yamabhasi yaqhubeka nokuqhoqhobalwa imindeni embalwa yohlanga olulodwa.
Sithi-ke akukwazi ukuqhubeka lokho namanje.”
Abahlomulile
Ngokusho kukaKaunda ziyisi-9 izinkampani ezizohlomula okwamanje neziqhamuka ezifundeni ezine:
eZululand: kuneMondlo Bus Service (1) enamabhasi ayisithupha axhaswe ngezigidi eziyisi-R7.3, iSihlangene Bus Company (2) enamabhasi angama-24 exhaswe ngezigidi ezingama-R25.8 neZululand Bus Service (3) enamabhasi angama-44 exhaswe ngezigidi ezingama-R45.9;
oThukela: kukhona iZakheni Transport Service (4) enamabhasi ali-14 exhaswe ngezigidi ezili-R11.2;
eMgungundlovu: kukhona iSiyavuna Bus Company (5) enamabhasi amathathu exhaswe ngezigidi ezi-R2.1;
eKing Cetshwayo District: okukhona uMthonjaneni Transport Service (6) onamabhasi ali-14 oxhaswe ngezigidi ezili-R15, iSonke Transport (7) enamabhasi amathathu exhaswe ngezigidi ezi-R2.6, iNkwelo Coaches (8) enamabhasi ayisi-7 exhaswe ngezigidi eziyisi-R6.3 neMatune Trading (9) enamabhasi angama-40 exhaswe ngezigidi ezingama-R43.2.
Bonke osomabhiziznisi boHlanga esikhulume nabo batshengise ukumeseka uMhlonishwa bakuthokozela nokungenelela kwakhe.
Omunye wosomabhizinisi, uNks uMaki Mogale uthe baswele imilomo eyizinkulungwane yokubonga uMphathiswa uKaunda ngesibindi asikhombisile sokubhekana nalezi zikhondlakhondla zamaNdiya.
“Kumanje labo somabhiziznsi bamaNdiya sebesinxenxa ngasese becela ukubeletha kithina ngoba i‘Transformation’ (isiteketiso sikaMhlonishwa uKaunda) ibashayile. Sonke sithi ake ayizwe le nto ekade esizwisa yona yonke le minyaka. Nawabo amabhasi ake azalele izinkukhu njengawethu,” kusho uNks uMogale.
[divider style=”solid” top=”20″ bottom=”20″]Uvo lomunye wohlomulile kwezokuthutha
UMPHATHISWA Wezokuthutha Nezokuvikelwa Komphakathi uMxolisi Kaunda ulenzile iqiniso wanikeza abantu boHlanga umsebenzi wamabhasi.
Inhliziyo yami ijabula iyaphuphuma ngomsebenzi owenziwe uMphathiswa uMxolisi Kaunda embonini yamabhasi exhaswe nguHulumeni. Ngingomunye owakhala ephephandabeni iBAYEDE ngokulahlekelwa umsebenzi wamabhasi angama-40 enganginawo axhaswe uMnyango Wezokuthutha. Ngiphinde futhi ngakhala kakhulu ngesikhondlakhondla seNdiya engangisebenza ngaphansi kwaso ngokuthi sigwinye umsebenzi wami okwakuthiwe asiwubambe okwesikhashana, singasafuni ukuphuma kwathinteka izinhlaka eziningi kulungiseka lolu daba, ikakhulukazi owayenguMphathiswa Wezokuthutha uWillies Mchunu kanye noMphathiswa Wezokuthutha okhona manje uMxolisi Kaunda.
La madoda adinga ukuhlonishwa nokubongwa ngokuletha intuthukho, inguquko, nokuguqula umnotho embonini yezokuthutha, lapho kunikezwe nososesheni abahlukahlukene baseKing Cetshwayo District imisebenzi noma izinkontileka zeminyaka eyisikhombisa zokusebenza umsebenzi wamabhasi esuswa ezandleni zabomdabu baseNdiya eyiswa ezandleni zaboHlanga.
Yilezi zinkampani eziyisikhombisa ezithole umsebenzi phansi kohlelo lukaMphathiswa uKaunda kanye noMnyango awusingethe wezokuthutha uSihlangene Bus ozosebenza kwaSokhulu naseMbonambi, kube Inkwelo Bus endaweni KwaDlangezwa, kube uMthonjaneni Transport endaweni eMelmoth nakwaMaphumulo, kube uHlanganani Transport eMondlo, kube Umlalazi Co-Orp eShowe. Besekuba uMatune kanye noZululand Bus kwaMthethwa, eMtubatuba naseNseleni bakwenza ngokubambisana phansi kwesigqoko esisodwa.
Ngicela ngoba singaboHlanga sinekezwe leli thuba lokusebenza kuProvince yaKwaZulu-Natal sibambisane, sibonisane, sihlangane sibe yimbumba ukuze kungangeni lutho phakathi kwethu. Siqhube umsebenzi uye phambili.
Leli thuba esilinikwe uMnyango Wezokuthutha liyingqayizivele nabo abathathe isibindi nesineke ukuthi balakhe. Asihlangane singaboHlanga imboni yamabhasi siyivikele siyengamele siyenze eyethu siguqule umnotho ngoba uHulumeni ophethe uthi makube njalo, singawi emsebenzini esiwenzayo.
Ngicela ukuthatha leli thuba ngibonge kakhulu kuzo zonke izinhlanga ebeziseseka njengaboHlanga neziqinisekise impumelelo yethu ekugcineni kwezomnotho.
Lapha ngiphakamisa iphepha lethu iBAYEDE ebelizethula njengoba zinjalo izindaba zosizi lwethu embonini yamabhasi. Libamele kusukela ekuqaleni kwaze kwaba manje aboHlanga liveza impi ebesinayo nabomdabu baseNdiya, libeka izifiso zethu zokuguquka kwezomnotho, libeka nezingqinamba ebesibhekene nazo singaboHlanga. Iphupho ukuthi kugcine kwenzekile ukuthi umsebenzi wamabhasi unikezwe aboHlanga izinhliziyo zigcwele injabulo futhi ubulungiswa benzekile, ngathi umuntu uzolala angavuki! Ngathi sekufike ekugcineni, impi ekade ingaka bakwethu! Bekunzima kulo msebenzi sikhale izinsuku eziningi, sibuzwile ubuhlungu.
Ngicela ukubonga eMnyangweni Wezokuthutha ngithule isigqoko kuMhlonishwa uMakhuzemoyizela uNdunankulu uWillies Mchunu kanye noNgqongqoshe uMxolisi Kaunda ngokulwela aboHlanga embonini yezokuthutha. ABaphathiswa balwile babekhona nabo. Balwe nazo zonke izinqinamba ebezikhona futhi sengathi bangaqhubekela phambili bathuthukise aboHlanga embonini yezokuthutha. Sicela neBAYEDE iluqhakambise lolu daba. – nguMnu uMduduzi W. Sithole
[divider style=”solid” top=”20″ bottom=”20″]Amaqiniso ahlaluka obala okwe…
OSHICILELWENI lwamhla zili-18 kuNhlolanja kulo nyaka uNks uMaki Mogale wadedela udalimede lapho ephumela obala ukuthi nguye owabe engubhongoza womgunyathi walowo owabe enguMphathiswa woMnyango uDkt uSibusiso Ndebele kanye neNhloko YoMnyango uMnu uGeorge Mahlalela. Lo mgunyathi wabe uphathelene nakho belu ukunikeza osomabhizinisi bamaNdiya ivenge, aboHlanga bencela isithupha.
UNks uMogale wadalula amagama abantu ababezohlomula kulo mdlalo womgunyathi, phakathi kwabo kukhona: uMnu u-Alfred Zondi, uJames Martin, uThulani Kubheka, uThemba Gumbi, uGeorge Mahlalela nomkakhe, uNks uZaba Ngcamu, uSizo Makhanya, uKhanyakwezwe Mbatha, uThembi Sikhakhane, uMnu uSifiso C. Mthethwa, uMnu uPat Dladla, uMnu uThobekani Mkhize, uMnu uMuzi P. Zondi, uMnu uPhendukani Gwala, uPetros Vusumuzi Sosibo, uMnu uMbuso Ntuli, uMusa C. Nene, uWilfred N. Hlophe, uSipho Malimela, uBaphelele Mthembu, uMbuso Miya, uTholakele Zulu kanye noJabu Nkwanyana. Ngokusho kukaNks uMogale uDkt uNdebele yena wabe “enesithebe sakhe”. UNks Mogale wachaza futhi wanikezela ngobufakazi bamaminithi omhlangano lapho wonke umuntu wabe esayinile khona kukhona nemininingwane yabo bonke. Ngokwamavenge (amasheya) kwabe kumi kanje; phezulu eqhulwini abanikazi bamatekisi banikwa amaphesenti ama-4 umuntu emunye ngoba umuntu emunye wabe efake izi-R20 000 kuya kwezili-R150 000. Abasebenzi benkampani yakwaKZT bona banikwa kusukela ephesentini eli-1% kuya kwama-2%, umuntu emunye efake imali esukela ezi-R6 000 kuya kwezili-R10 000. UNks uMogale yena wahlomula ngamaphesenti ama-3 ngoba engunobhala futhi kunguye oqoqa imali. Kwasekuthi ababekuManagement okwakungoMnu u-Alfred Zondi, uMnu uJames Martin, uMnu uThemba Gumbi, uGeorge Mahlalela noNkosikazi wakhe bazigixabenza ngamaphesenti angama-25, kwabe sekubekwa eceleni amaphesenti kaNdebele ali-15.
Khona lapho kwavela ukuthi lezi zinkampani zamaNdiya zilutha abathile kwaboHlanga ukuze kudayiselwane ngamasheya, okuthi ekugcineni kuzuze bona ontabakayikhonjwa. Ukubhala ngalezi zindaba akwehlanga kahle kwabathintekayo ngoba elaboHlanga lathola amasamanisi avela kubameli bezinkampani ezisolwa ngomkhonyovu kanjalo nakubameli bakaMhlonishwa uSibusiso Ndebele. Kula masamanisi elaboHlanga labe likhonjwa ngomunwe ekuthini elikubikayo kungamanga futhi akunakufakazi. Athunyelwa namathimba ‘ayezoxoxa ngenhloso yokuchaza’.